Hora e Arbëreshëve – Përjetime të paharruara

Hora e Arbëreshëvet (“Piana degli Albanesi” afër Palermos në Sicili, themeluar më 30 gusht të vitit 1488, më mirë se çdo vendbanim arbëresh ruan me shumë dashuri e fanatizëm gjuhën, traditat dhe simbolet kombëtare.- Hora me mbi 6.500 banorët, shquhet edhe si kryeqytet i arbëreshëve, që dha figura të famshme që nga periudha e Rilindjes, siç ishin poeti e Zef Skiroi, gjuhëtari Lekë Matrënga, ndërsa në mesin e atyre që e vizituan ishin edhe Ismail Qemajli e Ismail Kadare

Teksti e fotot : Rexhep Rifati

Në vazhdën e prezantimeve të vendbanimeve arbëreshe, pas tri katundeve të poetëve tanë në Kalabri, të De Radës, Zef Serembës e Jul Varibovës, kësaj të hëna, kaluam në Sicili, për tu njohur me njërin nga vendbanimet më të mëdha arbëreshe, themeluar 533 vjet më parë: qytezën Hora e Arbëreshëvet (“Piana degli Albanesi”, që gjendet 24 kilometra larg Palermos në Sicili.

Sa i përket historikut: Hora është themeluar më 30 gusht të vitit 1488, ndërsa banorët u shpërngulën në ishull në vitin 1480, kur osmanët sulmuan trojet shqiptare në Adriatik. Aktualisht Bashkia e Horës përdor dokumente zyrtare dygjuhësore: shqip dhe italisht, në bazë të ligjit për mbrojtjen e pakicave etnike dhe gjuhësore në Itali. Ndërsa që simbolet, flamuri kombëtar valëvitet në shumë objekte private e publike, përfshirë edhe godinën e Bashkisë së Horës (fotoja kryesore e këtij shkrimi). Edhe në këtë lokalitet të madh arbëresh, krahas bustit të Skënderbeut, në të njëjtin shesh gjendet edhe shtatorja e Shën Terezës, që paraqesin pikat më të frekuentuara të vizitorëve.

Horen e Arbëreshëve e vizitova nga data 23-28 mars 2017, ku edhe njoha nga afër jo vetëm këtë vendbanim të hershëm arbëresh me mbi 6.500 banorë, që njihet si kryeqytet i arbëreshëve, por edhe pash nga afër sesi këtu më mirë se në çdo lokalitet arbëresh ruhen me shumë dashuri e fanatizëm gjuha, tradita dhe simbolet kombëtare, e të gjitha këto kulmohen me traditën e bujarisë deh mikpritjes shqiptare.

Mikpritja e rrallë dhe e paparë

Por ajo që të shoqëron e të emocionon në çdo hap në Horën e Arbëreshëve është mikpritja e rrallë dhe e paparë. Këtë vlerë të trashëguar prej shekujsh, mikpritjen dhe zemërgjerësie patëm rastin ta përjetojmë nga afër bashkë me shumë bashkëkombëse nga trojet etnike dhe mërgata më parë në vet Horen në një program festiv, në kohën kur edhe zhvillohej ndeshja mes kombëtareve shqiptare dhe italiane dhe kur edhe vëllezërit arbëresh erdhën me autobus në Palermo për të anua për Kombëtaren e Shqipërisë, atdheut të të parëve të tyre.

Gjatë pritjes te kryetari i Bashkisë, doktor Vitos Skalia, rastisi që me disa nëpunës të komunikoja mjaft mirë shqip. Po këtë ditë, më 24 mars 2017, në godinën e Bashkisë së Horës së Arbëreshëve, nxënësit e Shkollës “Skanderbeg” shfaqën një program festiv për nder të kombëtares shqiptare që atë mbrëmje ballafaqohej në një ndeshje futbolli me kombëtaren italiane. Ishe ky një program shumë mbresëlënës që u duartrokit gjatë nga pjesëmarrësit e shumtë, në mesin e të cilëve edhe mërgimtarë nga shumë shtete të Evropës. Mësuam se nxënësit në Hora kanë në program dy orë mësim në javë në gjuhën shqipe, në kuadër të orëve shtesë të mësimit të rregullt në gjuhën italiane.

Por ajo që të shoqëron e të emocionon në çdo hap në Horën e Arbëreshëve është mikpritja e rrallë dhe e paparë. Këtë dukuri të trashëguar prej shekujsh, mikpritjen dhe zemërgjerësinë, unë me shoqëruesit: vëllezërit Jakup e Islam Reka dhe Agim Pepaj, e përjetuam në çdo hap e në çdo cep të Hores.

Kudo gjurmë të dukshme e identitetit të fortë etnik

Gjurma më e dukshme e identitetit të fortë etnik është gjuha arbërore, e folur prej krejt banorëve. Këtë të folme e dëgjuam nga banorë të moshave të ndryshme gjatë gjithë vizitës, por edhe e pamë të shënuar në emra rrugësh, dyqanesh e sheshesh. Arbërishtja, edhe më tej jeton si gjuhë amtare dhe është mjet kryesor komunikimi. Me një fjalë, qytetarët përdorin sistemin dygjuhësh, shqipen dhe italishten. Megjithatë, gjuha (“gluha” në arbërisht) e vendit është gjithmonë në rrezik, sidomos për fëmijët, që gjuhën amtare në shkollë e kanë dytësore.

Gjatë vizitës në Katedralen e “Shën Mitrit Dëshmor i Madh”, ligjërohej shqip. Kisha është e ngritur më 1590-ën dhe stoliset me një abazhur me shqiponjën dykrenore. Sa për ilustrim, po ju rrëfej me dy rreshta për rëndësinë që arbëreshët i japin gjuhës së tyre të lashtë:

“Arbëresh’ këngë thoni,

gluhën e lartë të mos e harroni…!”

Mbishkrimet, toponimet dhe simbolet tek Hora e Arbëreshëve

Si në Kalabri, ashtu edhe në Sicili, vizitori shqiptar ndien kënaqësi që has në aq shumë mbishkrime, toponime dhe simbole kombëtare shqiptare. Madje, në Sicili, në Horën e Arbëreshëve has edhe në më shumë shenja të natyrës shqiptare, duke filluar nga godina e Bashkisë, ku krahas flamurit italian, valon edhe flamuri kombëtar shqiptar.

Në Horë spikat posaçërisht shqiponja dykrenore, qoftë në rrugë, sheshe, kisha e përmes flamujve edhe në restorante e shtëpi banimi. Hora gjithashtu ka stemën e vet me shqiponjë, e në këmbë kallinj gruri, simbol rrite e bereqeti*.

Simbolin e shqiponjës e hasëm edhe në kishën arbëreshe në kryeqytetin e Sicilisë në Palermo, themeluar që në vitin 1547. Në gjuhën shqipe banorët përjetësojnë në rrugët e këtushme edhe emra shkrimtarësh e studiuesish të njohur që ka dhënë Hora e Arbëreshëve.

Veshje tradicionale përplot “shpirt” e kolorit

Gjatë vizitës që i bëmë Horës së Arbëreshëve, ajo që tërhiqte më së shumti ishte veshja karakteristike, sidomos veshja e femrave. Kostumet përplot “shpirt”, kolorit e bukuri përbëjnë një pasuri të rrallë të trashëgimisë kulturore të arbëreshëve të kësaj ane. Për më shumë se pesë shekuj të arbëreshëve në Sicili, kjo veshje mund edhe të ketë pësuar ndryshime dhe kjo e bën të vështirë rindërtimin e saj sipas origjinës.

Veshjet, megjithatë janë një pasuri dhe vlerë e pakontestueshme. Ato kryesisht barten në festa familjare e tradicionale. Llojet e veshjeve tradicionale të grave i hasëm edhe në festën e organizuar në godinën e Bashkisë së Horës, edhe në rrugë, por edhe në muzeun e kësaj qyteze.

Shkrepa disa foto aty ku arrita t’i fiksoja në këto mjedise, por disa nga fotot m’i huazoi miku im arbëresh, studenti i dramaturgjisë dhe skenografisë nga Hora, Jaren Martide, apo si fotograf me emrin Mario Calivà, dhe me këtë rast e falënderoj shumë.

Hora e Arbereshve

Historia e Piana Degli Albanesi – Hora

Foto e realizuar nga: Mario Caliva

Hora e Arbëreshëvet u themelua më 30 gusht të vitit 1488 nga një grup shqiptarësh nga Himara. Në vitet 1482–1485 një sulm i perandorisë turko-osmane islame i detyroi familjet e Arbërisë (emrin i hershëm i Shqipërisë) të linin vendin dhe të ikënin për lirinë drejt anës tjetër të detit Adriatik për në Itali. Banorët e kanë origjinën e tyre nga vendbanimi shqiptar i Himarës. Ata morën anije nga Venediku dhe shkuan në Italinë qendëro-jugore dhe në Sicilinë. Në fillim ishin me sa duket në kampet e përkohshme diku afër qytetit të Palermos deri rreth viteve 1486–1487. Në atë kohë ata i kërkuan kardinalit Jan Borgia, argjipeshkvi i Muriallit (italisht: Monreale), të drejtën e qëndrimit të përhershëm në tokat e Merkut dhe Aydinglit, mbi malet sipër Palermos. Lëshimi zyrtar i tokave është dhënë te banorët në vitin 1488.

Sheshi i Horës dhe Bashkia e vjetër

Në 1534 një valë tjetër e familjeve shqiptare u vendosën në katund. Ata ishin kryesisht Arbëror nga Kalaja veneciane e Koronit në rajonin e Moresë ose Peloponezit jugperëndimor në Greqi. Mbreti Johan II i Spanjës i lejoi zyrtarisht refugjatët të zënë vendin e tanishëm të tyre dhe të ruajnë fenë ortodokse.

Në fillim qyteti isht quejtur Fusha e Argjipeshkvit” (italisht: “Piana dell’Arcivescovo”) ose latinisht: S.P.Q.A. (Senatus Populus Que Albanensis) apo N.P.A.C. (Nobilis Planæ Albanensium Civitas), si edhe thjeshtësisht “Civitas Nobilis Plana Albanensium”, më vonë, në shekulli XIX, ka mbetur vetëm italisht Piana dei Greci për ritin fetar bizantin, quajtur nga litint (italiant) “grek”, duke ulokuar emrin origjinal. Ne vitin 1941 emri italisht, për dëshirë e inteletualeve dhe prifterinjëve arbëreshë, u ndryshua në Piana degli Albanesi, në kohën kur Italia kishte pushtuar Shqipërinë në luftën e dytë botërore. Arbëreshët, megjithatë, e kanë quajtur gjithëmonë Hora e Arbëreshëvet, më vjetër Hora e t’Arbëreshëvet, ose Sheshi arbëreshët nga tjera katunde apo vetëm Hora. Hora në arbërisht ka kuptim qytet (nga greqishtja[3]), sepse Hora e Arbëreshëvet është në faktë vendi më i madh i arbëreshëvet t’Italisë.

Deri vitit 1819 ngarkimet publikë qenë rezervuar vetëm praktikuezvet arbëreshë të ritit ortodoks. Në sajë të themelimit të Oratorit të Shën Filipit Neri, të Kolegjit e Shën Mërisë dhe të Seminarit Arbëresh të Palermës, Hora e Arbëreshëvet ka ruajtur karakteristikat origjinale gjuhësore e fetare.

Arbëreshët e Horës patën një rol aktiv gjatë lëvizjeve të “Risorxhimentit” (Rilindjës) e Italisë, në lëvizjen politiko-sindikale në Sicili e “Dhomatet e gjindevet çë shërbejën” (italisht I Fasci Siciliani dei Lavoratori) të 1893–1894 dhe në lëvizjen, gjithëmonë në Sicili, për pushtimin e tokëve/dherave të papunuara të viteve ’50 të shekullit të shkuar. Gjatë shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe njëzetë, arbëreshët e Horës së Arbëreshëvet, ishin pjesëmarrës aktivë në ngjarjet historike rajonale, kombëtare dhe për çështjen e rilindjës kombëtare shqiptare, duke e dhënë një kontribut të rëndësishëm për kulturën dhe letërsinë shqiptare, duke luajtur një rol të rëndësishëm për unitetin kombëtar italiane dhe për pavarësin së Shqipërisë, dhe të marrin pjesë në fazat më të fuqishëm të “Dhomatet e gjindevet çë shërbejën” (Lëvizjes së Punëtorëve) për të theksuar lidhjen me atdheun e sotëm dhe dashurinë për Mëmëdheun, gjallë edhe sot. Për fat të keq Hora e Arbëreshëvet është njohur edhe për të parën masakër shtetërore (1 maj 1947) te Gryka e Spartavet, ku u vranë arbëreshët.

Gjatë shekujve, prej më shumë se pesëqind vjet, arbëreshët, si pjesë e identitetit të tyre dhe në sajë të këmbënguljes së tyre dhe institucioneve të tyre kulturore, rrethanat sociale dhe ekonomike, ruajtën me kujdes dhe xhelozi rrënjët kulturore të tyre, si gjuhën, ritin bizantin, kostumet, doket e zakonet duke qënë një kënd të rëndësishëm i kulturës lindore në tokën perëndimore, një model integrimi. Kultura e tyre është një veçanti e papërsëritshme, një pronësi e njerëzisë që është mirë të ruhet, por është edhe përkushtim i sinqertë ndaj atdheut të dashur./Wikipedia/